Zugarramurdiko eta Urdazubiko euskara

Mende luze bat pasatu da Bonapartek bere euskalkien sailkapena egin zuenetik (1869), eta Zugarramurdiko zein Urdazubiko euskara lapurteraren barruan sartu zuenetik. Ordutik hona, ikerlari gehienek antzeko proposamenak egin dituzte eta bertako euskara lapurteratzat jo da. Hizkuntzaz lapurtarrak izan arren, bi herri txiki hauek administrazioz nafarrak dira, baina Ipar Euskal Herriarekiko mugatik oso gertu daude, eta bestaldeko auzoekin -Sara eta Ainhoarekin gehienbat- mendeetan zehar izan dituzten harremanek (ekonomikoek, erlijiosoek, politikoek, sozialek...), hizkeraren ezaugarriak eta bilakaera azaltzen lagunduko digute.

Muga harreman hauek sakon aztertuz gero, ikusiko dugu Baztan ere mendeetan zehar lotuta egon dela Zugarramurdi, Urdazubi eta Ipar Euskal Herriko auzoekin. Hala ere, administrazioz eta hizkeraz, Baztan nafarra da. Gertaera honetan, berebiziko garrantzia izan dezake, nire ustez, orografiak. Izan ere, Otsondoko mendateak, Baztan eta Zugarramurdi-Urdazubiren arteko harremanak zaildu egin ditu. Bi herri hauetatik Sarara edo Ainhoara joateko, berriz, ez dago horrelako oztoporik eta lezeetatik doan aspaldiko bide naturala ere erabil daiteke.

Ikerketa honen helburua, dena dela, Zugarramurdiko eta Urdazubiko hizkeraren ezaugarri nabarmenenak ahalik eta zehatzen aztertzea, eta inguruko mintzoekin dituen berdintasunak eta dibergentziak aurkeztea da. Horrela, Urdazubi eta Zugarramurdiko hizkerak euskal dialektologian izan duen estatusaren inguruko bi ideia argitu ditut. Batetik, bi herri hauek hizkera bera dutela frogatu dut, eta bestetik, lapurterarekin ez ezik, nafarrerarekin, eta oro har, Hego Euskal Herriarekin lotzen duten ezaugarriak ere badirela erakutsi dut.

Aipatutako ondorioetara heltzeko, ezinbestekoa izan da hizkeraren ezaugarri linguistikoen deskripzio zehatza. Atalez atal eta bokalekin hasita, kontsonanteak, azentua, izenaren eta aditzaren morfologia, morfosintaxia eta lexikoa aztertu ditut. Deskripzioa nahitaezko oinarria den arren, azterketak maila hau gainditzen du, eta hizkuntza ezaugarriak ondoko hizkeretako formekin alderatzen ditu. Hau da, Urdazubi eta Zugarramurdiko euskararen ezaugarrien deskripzioa oinarritzat hartuta, hizkera kokatzen eta ondokoekin erkatzen saiatu naiz. Zeregin honetan, oztopo larria izan da alboko hizkera hauen inolako albisterik eza.

Aldaera diatopikoak ez ezik, aldaera diastratikoak ere aztertu ditut ikerlan honetan. Hizkuntzaren eta geografiaren arteko harremanez gain, hizkuntzaren eta ezaugarri sozialen arteko loturez ere arduratu naiz. Hizkeran eragina izan dezaketen aldagarri soziolinguistikoak aurkitzeko asmoz, adina, sexu eta lanbide desberdinetako hiztunen corpusa jaso eta erabili dut. Sexuak eragindako aldaera linguistikorik aurkitu ez dudan arren, lanbidea eta adina aldagarriek emaitza interesgarriak eskaintzen dituzte hizkeraren erabilera eta norabidearen inguruan.

Bestalde, aipatu behar da ikerlan honetan azterketa diakronikoak ere bere tokia izan duela, eta bertako XIX. mendeko testu batzuen bidez, hizkera honek denboran zehar izan duen bilakabidea ezagutzen saiatu naizela.

Datu hauekin guztiekin, lanaren ondorioetan azaldu dudan bezala, Zugarramurdi eta Urdazubi nafar-lapurteraren hegomendebalarekin (Zuazoren terminologia erabiliz) lotu ditut. Hau da, Sara eta Ainhoarekin bereziki, baina baita Senpere eta Ahetzerekin ere. Dena dela, nafar-lapurtera barneko hizkerak ez ditugu behar bezala ezagutzen, eta proposatutako isoglosa eremuak, lexikoari dagozkionak gehienbat, ez dira erabat zehatzak.

Gainera, erakutsi dut badirela Urdazubi eta Zugarramurdi Hego Euskal Herriko hizkerekin lotzen dituzten ezaugarriak, eta horiek, berrikuntzak askotan, gure bi herrietako hizkera Ipar Euskal Herriko mintzoetatik urruntzen dutela. Gertaera hau azaltzeko, Ipar Euskal Herriarekin gero eta ahulagoa den lotura sozioekonomikoaz gain, euskara estandarraren eta erdaren eragina batez ere, oso kontuan hartu behar ditugu