Juntadura eta elipsia euskaraz

Tesi-lan honen ikerketagaia euskarazko juntadura-egiturak izan dira. Chomsky-k 1957an osagaitasuna erabakitzeko frogen artean juntadura erabili zuenetik juntaduraren inguruko lan ugari egin da, eta hizkuntzalaritzako korronte desberdinek beren proposamenen egokitasuna erakusteko argudio modura sarritan erabili izan dute. Euskarari buruzko lanetan ere maiz agertzen da egitura baten edo bestearen alde egiteko argudio bezala. Baina orotara juntadurari zer tratamendu eman behar zaion oraindik ezatabaida handiak daude. Bestealde, oso hizkuntza gutxitako datuekin lan egiten da. Egoera hori kontuan izanik, tesi-lan honen helburua deskriptiboa izan da nagusiki: juntadura eta juntaduretako elipsiak euskaraz noiz eta nola gertatzen diren azaldi nahi izan da. Deskribapen-lan horretarako gure literatura-tradizioko corpus zabal baten azterketatik abiatu gara. Horren alboan, ahozkotasunera gehiago hurbiltzen den materiala eta gaur egungo zenbait testu ere erabili ditugu. Deskribaten-lan hori literaturan izan diren eztabaida-puntu nagusien arabera antolatu dugu, eta beste hizkuntzetarako egin diren aldarrikapenen aurrean euskarak nola jokatzen duen azaltzen ahalegindu gara. Euskarari buruzko lanetan barreiaturik juntaduraz agertzen diren aipamenak marko orokor horren barnean txertatzen ere saiatu gara. Erreferentzia-modelu nagusia Gramatika Sortzailea izan da, baina beste zenbait korronteren proposamenak ere kontuan hartu ditugu.

Perpaus-juntaduren alorrean lekurik handiena hustuketaren azterketari eman diogu. Ikusi dugu euskara burua eskuinetara duen hizkuntza izan arren ez dagoela inolako eragozpenik aurreranzko hustuketarako; berau da gainera ohikoena, eta lanik gehienetan atzeranzko hustuketa deitu izan zaionak hustuketak ez bezalako ezaugarriak ditu. Baina ikusi dugu halaber literaturan proposatu diren debeku eta baldintzekin abiatuz hustuketaren ikuspegi zurrunegia lortzen dela. Juntadura-egituren ezaugarri pragmatikoei behar adinako arretarik jarri ez izanari egotzi diogu desegokitasun hori. Hustuketa-egituretan bi mintzagairi buruzko pareko iruzkinak egiten dira, beti ere galdegaiak desberdinak direlarik. Hori da hustuketa-egituren zuzentasuna gidatzen duen baldintza. Literaturako lanik gehienek berez hustuketaren baldintza pragmatiko direnak baldintza sintaktiko balira bezala interpretatu dituzte, eta horrek arrazoi sintaktikorik gabeko debekuak eta datuekiko desegokitasunak eragin ditu, euskarazko adibideekin lan egitean agerian geratzen direnak. Guk gure lanean beste era batera jokatu dugu: hustuketaren baldintza pragmatikoak azaldu ditugu, eta alderdi pragmatiko horiek euskaraz sintaktikoki nola gauzatzen diren kontuan izanik esplikatu nahi izan ditugu hustuketa-egituren ezaugarriak. Horrela, hondakinetako bat galdegai modura interpretatzen dugunez, euskaraz fokalizazioak izan duen tratamendu sintaktikoa gogoan izanik, nolabaiteko mugimendua eta ondoreneko ezabaketa dagoelako hipotesia erabili dugu: hondakinen arteko egiturazko distantziak onargarritasunean duen eraginari begiratuz ikuspegi hori indarturik geratzen da.

Sintagma-juntaduren alorrean berriz ikusi dugu euskaraz orokorrean kasu-marka bakarraren azpian bi DetS juntatzeko arazorik ez dagoela, eta ezta determinatzaile bakarraren azpian bi IS juntatzeko ere. Baina zenbait adibide ez dira zuzenak, eta beren onargarritasuneza esplikatu beharra dago. Kasu-marken elipsiari dagokionez, adibide zuzenak eta okerrak banatzen dituena baldintza morfonologiko bat dela aldarrikatu dugu. Determinatzaileari dagokionez berriz, numeroari lotutako baldintza bat aipatu dugu, nahiz sabuespenak badiren. Tratamendu sintaktikoaren alorrean, azken honetan badirudi zuzeneko juntadura hobetsi behar dela; kasu-marken elipsirako baldintzek sintaxiarekin zerikusirik ez dute eta tratamendu sintaktikorako aukera guztiak irekirik uzten dituzte, baina iruditzen zait ahal delarik biak bide beretik esplikatu beharko genituzkeela.

Beste auzi bat hitz eratuak juntatzean sor litezkeen elipsiena da. Hitz elkartuetan era honetako adibideak aurkitzea ez da zaila, baina zenbait baldintza bete behar dituzte: lexikalizazio-maila handiak, aldaketa morfonologikoek eta bi hitzetako osagaien arteko erlazio-parekotasunik ezak zaildu egiten dituzte; aldiz, sintaxiarekiko loturak edo semantikoki mugakizun irekiak izateak, emankortasun handiak eta finkapen-maila txikiak erraztu. Eratorpenaren alorrean berriz aukera askoz murritzagoa da: elkarketarekin edo sintaxiarekin erlazioa duten elementuekin bakarrik ziren zilegi era honetako adibideak. Horrela, euskarazko datuek beste zenbait hizkuntarako egindako lanetan aurkeztutakoetatik aldendu egiten dira.

Azkenik, juntadura-egiturei zer tratamendu eman dakiekeen eta orokorren zer ezaugarri eta arazo (juntagaien batasuna eta askatasuna, asimetrikotasuna, osagaitasuna) dituzten agertzen ahalegindu gara. Juntaduretako elipsien gairako alderik ez lukeen arren, JuntS burua ezkerretara duen islapena dela proposatu beharko genuke. Euskal hizkuntzalaritzan juntadura erabiliz egin diren aldarrikapen eta proposamen asko juntaduraren konplexutasuna kontuan izan gabe egin dira (bereziki juntagaien osagaitasunari dagokionez). Gu egitura desberdinei buruz izan diren eztabaidak (IS-ren egitura, atzeranzko hustuketa deitua, hitz eratuen juntadura) marko orokor horretan kokatzen saiatu gara, osagai ez direnen juntadurak euskaraz dituen mugak aztertuz