Zientzia, teknologia eta lanbideen agerpena euskal herriko testuliburuetan

Tesi honen bidez hezkuntza-sistema estatala eta bere baitan gauzatzen den ezagutza hegemonikoa -zientzia, teknika eta ekonomiaren ispilutzat hartzen dena- abiapuntutzat harturik, lanbideek duten euskal trataeraren bidez testuliburuak betetzen duen funtzio ideologikoa ikertzen da. XX. mendean zehar euskaraz ekoiztutako testuliburuen ikonografiaren zein testuaren eduki-azterketaren ikerketa-teknika erabiliz gure lagina 70 testuliburuetara mugatu dugu, euskal irakaskuntzan soziologikoki esanguratsuak izan diren hiru aroen (1. aroa: 1876-1974; 2. aroa: 1975-1991; eta 3. aroa: 1992-2000) arabera. Euretan guztira 13310 orri irakurri eta 22228 ikono neurtu, kokatu eta deskribatu ditugu edukien hustuketarekin batera. Ingurunearen Ezaguera deritzon arloa aukeratu dugu aztergai eta euskaraz argitaratu dena oinarritzat harturik, Euskal Herriko eskoletako egoerak beharturik gazteleraz eta frantsesez ekoiztutako batzuk arakatu arren. Testuliburu horietan, Euskal Herrian, lana, ekonomia eta zientzia, eta teknikaren garapena nola islatzen den argitu nahi izan dugu, lanbideak deskribatzeko idatzizko mezua eta ikonografikoa, biak azterturik. Lanbidearen deskribatzaileari, hala ere, garrantzi desberdina ematen zaio testuliburuetan hizkuntzaren arabera eta aroen arabera. Presentzia gehien bigarren aroan ematen zaio beti ere, hiru hizkuntzatan, ordutik hona frantsesez idatzizkoetan agerpena areagotuz. Dena den, Euskal Herriaren zientzia eta teknologia edo lanbideei buruzko datuak non lekutzen diren adieraztea funtsezkoa izan da gure tesian, horretarako sei adierazle erabili izan ditugula: euskal soziokulturala, euskal juridikoa, egoera nahasia, erdal, estatala eta zehaztu gabekoa.

Lanbidea ingurune fisiko/naturalari, ekonomiko eta historikoari lotua ikusi dugu, batik bat. Ikuspuntu historikotik begiratuta 1. aroko testuliburuetan Aro Modernoan kokatzen dira lanbideen adierazpen erdiak. Bigarren arotik aurrera, berriz, Erdi Aroan. Egungoetan ere, kasu erdiak hor kokatzen dira. Harrigarria da, horregatik, Aro Garaikideari, espreski egiten zaion erreferentzia gutxi. Esan dezakegu, iraganean, kokatzen direla testuliburuetako lanbidearen adierazpen gehienak, lautik hiru, behintzat. Lanbidea, lehen aroko testuliburuetan euskal esparru historikoan kokatzen da kasu erdietan, estatalean eta zehaztu gabekoan aipamen nabarmen handiagoaz. Ez da esparru juridikorik agertzen ezta nahasirik. Bigarrenean, adierazpen hori erabat aldatzen da. Lanbidea esparru estatalean eta, batez ere, inon zehaztu gabeko horretan kokatzen delarik. Erkidegoaren adierazpen horrekin batera, euskal testuinguruak nahastatzeko joera agertzen hasten da hirugarrenean joera hori harik eta markatuagoa ageriz. Egun lanbidea ez da euskal testuinguru historikoan kokatzen, bai juridikoan edo nahasian, eta batik bat, ingurune estatalean, baina lanbidearen benetako tokia zehaztu gabekoaren esparrua da, ia hamar kasutik zazpi. Ekonomiaren deskriptoreak, berriz, lehen aroan ia adierazpen osoa esparru estatalean dauka, bigarrenean gutxiago eta, hirugarrenean adierazpen gehienak kokatzen dira bai esparru estatalean bai esparru juridikoan, erreferentzia nahasiak ugaritzen direlarik aurreko aroekin konparatuz gero. Ia ez dago ekonomia adierazpenik Euskal Herriari lotua. Hala ere, arestian aurreratu bezala, argitaletxeak ez dute era berdinean jokatzen deskriptore hauekiko edota lan-munduari loturiko bestekiko.

Ikusi dugunez, euskaraz ekoiztutako testuliburuen egoera dikotomikoa da. Orain artekoan (1. eta 2. aroetan), testuliburuak Euskal Herritik Euskal Herrirako burutzen dira. Baserri giroan kokatzen dira lanbideak eta nekazal kulturan birkokatzen dira aurrerapen tekniko eta teknologikoa. Eguneroko beharrizanei lotzen zaizkie lanbideak, prozedura teknikoak, eskulanak, ohiturak, olerkiak, kantak, zein aurrerapen zientifikoak zein industrialak, baserri giro hori hiritarragoa agertu arren. Euskara euskal kultur biltegia da, balio euskaldunak agertarazten dituena, non herriaren garapena Aberriarenaz identifikatzen den. Gaur egun (1992-2000 bitartean), berriz, Curriculo estataletik (Erkidegoetan egokitutako horietatik) edaten dute testuliburuek. Lanbideak Erkidegoetan kokatzen dira eta garapen industriala haiei zein estatutuari atxikitzen zaio. Lanbideak eta prozedura asko burokrazian oinarriturik daude, Administrazio eta honen zerbitzuetako lan intelektuala eta eskulanaren arteko bereizketa agertuz. Bi erreferente hegemoniko horien artean ugaritzen hasi da testuinguru nahasia, non, euskalduntasunaren balioak ez dira zehatz eta tinko agertzean, bai, horrexegatik, horren ondoan garbi agertzen den eredu hegemonikoarenak. Horregatik, lehen (1876-1991) erro kulturala duen komunitatea aipatzen da eta testuliburuak Euskal Herri osorako ekoizten dira. Orain (1992-2000), berriz, lan-mundua erro politikoa duen Komunitateari lotzen zaio. Lurralde banaketa-politikoa esparru geografikori, sozial zein kulturalari aplikatzen zaio Euskal Herriaren entitate soziokulturala desagertuz doan bitartean. Horren kariaz, Iparraldean eta Hegoaldean testuliburuak berezituak daude, eta Hegoaldeari dagokionez EAErako ekoizten dira batzuk eta NFKrako beste batzuk