Larresoroko euskara

Larresoroko euskara izenburuaren azpian bildu dudan tesiak Lapurdiko eremu jakin bateko gaur egungo hizkera du aztergaia, ikuspuntu dialektologiko batetik. Ikergunea edo azterketarako aukeratu den eremua Larresorok (Lapurdi) eta hau inguratzen duten beste zortzi herrik osatzen dute: Uztaritzek, Jatsuk, Haltsuk, Kanbok, Itsasuk, Ezpeletak, Zuraidek eta Milafrangak. Euskal Dialektologiaren historian aitortu izan zaio nolabaiteko nortasuna herri-bilgune horri.

Bonaparte printzea izan zen lehena herri horiek guztiak hizkera beraren barrenean biltzen, hain zuzen mendebaleko behe-nafarreraren Lapurdiko azpieuskalkian. Ekialderagoko beste hizkera bat ere sartu zuen Bonapartek azpieuskalki horretan: Hazparne aldean mintzo dena. Bi hizkera horiek eremu zabala hartzen dute, eta, atera diren emaitzen arabera, ez da eremu erabat uniformea, Uztaritze-Zuraide-Ainhoa lerrotik Nafarroa Behereko muga bitartean era mailakatuan aldatzen da.

Behe-nafarrerak Lapurdi barrenean horren eremu zabala hartzen badu, ezinbestean, oso eremu mugatua gelditzen zaio lapurterari: kostaldea eta inguruak besterik ez. Bitxi eman dezake honek lehenbiziko begiratuan. Eta izan da orain artean Bonaparteren iritziak egoki ikusi ez dituenik ere: Pierre Broussain hazpandarra, esate baterako, ez zetorren bat printzeak lapurterari eman zion eremuarekin. Itsasbazterreko hizkeran gipuzkeraren eragin nabarmena dagoela zioen, eta Hazparnen eta inguruetan egiten dela "benetako lapurtera". Azpi-azpian pisuzko arazo teoriko batzuen aurrean gaude. Izan ere, gaurko egunean oraindik ez dago garbi zertan bereizten diren lapurtera eta behe-nafarrera, zehaztu gabe daudelako bakoitzaren ezaugarri definitzaileak.

Nik zortzi atal nagusitan egituratu dut lana: lehen lau atalak sarrerakoak dira, eta horietan hainbat datu eskaintzen da lanaren metodologiaz, gizarte harremanez, euskararen erabileraz eta hizkera honen sailkapenaz arduratu diren ikertzaile nagusiek eman dituzten iritziez.

Bosgarren atala da luzeena, aztergai hartu dudan eremuko hizkeraren deskribapena eta analisia biltzen duena. Larresoroko herria hartu da ardatz atal hau osatzeko, eta alderdi linguistikotik euskararen gramatika osoa hartu da kontuan: fonologia, izenaren eta aditzaren morfologia, joskera eta lexikoa. Azken honetan lexikoaren bilduma sakona egin da; Ipar Euskal Herriko hiztegiaren berezitasuna ezagutarazi nahi izan da horrela. Nabarmen gelditu da Hego Euskal Herriarekiko etena hiztegian, neurri batean euskaratiko hitz multzo baten berezitasunagatik, baina batez ere frantsesaren eraginagatik. Frantsesetik kalkatutako hitz eta egitura batzuen zerrenda ere osatu da atal honen barruan.

Seigarren atalean Hazparne aldeko hizkerarekin alderatu da Larresoro eta hau inguratzen duten beste zortzi herrietakoak. Zehazki Hazparne, Lekorne eta Luhuso hartu dira kontuan. Hazparneko eskualdea aztertu dudan eremuaren eta Nafarroa Behereko mugaren artean dago, eta oso interesgarri iritzi diot bi eskualde horietako hizkerak alderatzeari. Ez bakarrik Bonaparteren usteak zuzenak ote ziren ikusteko, baita etorkizunean egingo diren lanei abiaburu bat eskaintzeko ere, bereziki Lapurdiko eta Nafarroa Behereko hizkeren gainekoei. Ez da ahaztu behar azpieuskalki honen lur eremuak Nafarroa Garaiarekin eta Nafarroa Beherearekin egiten duela muga, eta ikerlan dialektologiko sakonak eskas ditugula, bereziki azken honi dagozkionak.

Azken aurreko atalean, zazpigarrenean, lanaren emaitza edo ondorio nagusiak bildu dira. Laburbildurik, honako hauek dira: Larresororekin batera ezarri izan den hizkuntza eremua nahiko homogeneoa da hizkuntza ezaugarrien aldetik. Ezaugarri gehienetan bat datoz Larresoro, Uztaritze, Jatsu, Haltsu, Ezpeleta eta Kanbo. Erabili diren berriemaileen arabera ere, herri horietako hizkerarekin batera sailkatu behar da Larresorokoa.

Eremu honen periferian gelditzen diren hiru herriak, berriz, -Itsasu hego-ekialdean (ekialdera Hazparnerekin egiten du muga), Milafranga iparraldean eta Zuraide hegomendebalean (Senpererekin eta Ainhoarekin egiten du muga)- ezaugarri batzuetan urrundu egiten dira multzo horretatik. Ezaugarri bakan batzuetan besterik ez bada ere, Itsasu eta Milafranga eskuin aldera hurbiltzen direla ematen du. Zuraidek, aldiz, ezkerraldera jotzen du beste batzuetan, Senpere-Ainhoa eta batzuetan Arrangoitzerekin bat eginez.

Bestalde, Larresorotik ekialdera ez da jauzi nabarmenik sumatzen Kanbo-Itsasu ingururaino; hortik eskuinaldera hasten da jauzia, Hazparneko eskualdean, jauzi mailakatua nolanahi ere. Eskualde horretatik zuzenean Hazparneko, Lekorneko eta Luhusoko berri besterik jaso ez dudanez (kanpo utzi ditut Makea eta Lekuine), ezin esan eremu hori osoki homogeneoa den edo ez. Dena dela, hiztunen iritziz bada Hazparneko hizkera esan diezaiokegun zerbait, eta uste horretakoa naiz ni ere. Hiztunen kontzientzian hala da, eta datuek ere horixe erakusten dute.

Azkenik, ikerlanerako erabili diren berriemaileen ahozko jardunen erakusgarri bat bildu da zortzigarren atalean, 1999. eta 2003. urteen artean grabatu nituen elkarrizketa libreen zati aukeratuak