Ioanes Leizarragaren Aditza

Gauza jakina da B. Etxepareren ondotik Ioanes Leizarraga dugula euskal literaturaren hastapenetan liburu inprimatu oso baten bigarren egilea. Dakigula, lehen euskal itzultzailea ere bada, Testamentu Berria eta beste zenbait liburuska euskaratzearen langintza bere gain hartu zuenez, Ioana Albret Nafarroako erreginaren borondateari jarraikiz. Iparraldeko bi idazleon lanak dira, Hegoaldeko Refranes y Sentencias eta Garibayren errefrauekin batera, XVI. mendeak utzi dizkigun testigutza bakarrak: urriak kopuruz, ez, ordea, balioz. Izan ere, nahitaezko bilakatzen dira garai horretako euskararen berri izateko, eta baita aurreko mendeetakoaren aztarnak diratekeenak antzemateko ere. Alde honetatik, guk Leizarragaren hizkeraren alderdi bat hautatu dugu tesi gai: aditza.

Gure aurretik badira Leizarragaren aditza mintza- eta aztergai hartu dutenak. Ezbairik gabe, René Lafon izan da aitzindari eginkizun honetan; 1944an plazara zuen Le système du verbe basque au XVIème siècle lana gogoratu baino ez dugu, XVI. mendeko testigutzak -Ipar-Hegoaldeetakoak- aztergai harturik, haietatik iragar daitezkeen adizkiez eta aditz sistema orotarikoaren ezaugarriez diharduena. Esan gabe doa, ikertzaile frantziarraren ekarrian oin hartu dugula sarri askotan geure ikerlana moldatzean; orobat, alde edo moldez euskal aditzaz arduratu diren beste askorenetan ere (Schuchardt, Bonaparte, Vinson, Van Eys...).

Zernahi gisaz, Lafonek eginaren aldean, gure ikergaia Leizarragaren adizkeretara soilik mugatu da. Zehazki, itzul-lanean baliatu zituen adizki jokatuak -trinkoak eta perifrastikoak- aztertzea izan da jomuga. Zuzenean gaiari heldu aurretik, sarrera gisa-edo moldatutako atalean Leizarraga bera ere hartu dugu ikergai, haren bizitza, itzul-lana, hizkera... eta besteren ingurukoak hizpide izanik tesi gaiarekin ikuskizuna zutelakoan.

Azterbideei dagokienez, euskal aditzaren egungo azterketak eskaintzen dituen metodologia irizpide nagusiak izan ditugu lanabes (ikus Euskaltzaindiaren 1987ko Euskal Gramatika. Lehen Urratsak II): adizkien formaren eta erabilera-esanahien arteko bereizkuntza. Oinarrizko bi zutabe horiei eutsiz bi ataletan landu dugu ikergaia. Buruen-buruenik, adizkien formazko azterketan molde bakoitzean jasotzen diren ezaugarri morfosintaktikoak utzi nahi izan ditugu agerian (aspektua, aldia, modua eta pertsona-numeroak); forma trinkoen eta adizki laguntzaileen paradigma-adizkitegiak eta perifrasi erabilienen inguruko xehetasunek ere osatzen dute analisi formala.

Adizkien erabilera-esanahiez jardutean, berriz, aztergaia adizki batzuetara murriztu da. Paradigmetan adizki jokatu oro bilduagatik ere, gure ustez Leizarragak baliatuetatik esanguratsuenak edota garai hartako hizkuntzaren bereizgarri ziratekeenak soilik hartu dira aintzakotzat. Hala, ondokoak dira hautetsiak eta xeheki aztertuak: aginte adizkiak, alokutibozkoak, KE-dun adizkiak, baldintzazkoak, aoristoa, alegiazko formak eta egitura pasiboak.

Ikerlanaren bi alderdiak aztertu ondoan, zenbait ondorio bildu ditugu azken-azkenean. Oroz gainetik, esan daiteke Leizarragak baliatzen duen ia aditz forma oro ez dela arrotz egungo aditz sisteman. Egia da, bai, zenbait molde zaharkitutzat-edo ematekoak direla baina, forma hutsari erreparatuz bederen, garai hartakoak eta gaurkoak paretsu dabiltzala esango genuke. Haatik, forma horietako batzuk zituzketen nozioetan sumatzen dira alde nabarienak: esaterako, aoristo balioko adizkiak (besteak beste, *EDIN eta *EZAN-en iraganaldiko laguntzaileekin oratu etor zedin, ekar zezan gisakoak) subjuntiboaren adierazle izatera igaroko dira eta iragan burutuak jasoko du haiek adierazia; egun moduaren adierazpidea dakarten KE-dun moldeek ere bestelako nozioak aditzera emateko baliatuak ziren, hala nola, etorkizunarena...

Horrenbestez, XVI. mendea aditz sistema zaharretik berriranzko iraganbidea izanik, sistema horrek nozitutako aldakuntzaren lehen arrastoak jadanik Leizarragaren lanean sumatzen direla ondoriozta daiteke. Eta hauxe da, hain zuzen, Leizarragaren aditza ikergai duen tesi honek, itzultzaileak baliatutako adizki jokatuen azterketaz gain, agerian utzi nahi izan duen beste alderdi bat